Ostroróg Mikołaj h. Nałęcz (1593–1651), poseł na sejmy, podczaszy koronny, regimentarz. Był najstarszym synem Jana, woj. poznańskiego (zob.) i Katarzyny z Mieleckich. W r. 1603 ojciec wysłał go do Akad. Zamojskiej, gdzie sprawował nad nim pieczę Szymon Szymonowic, określony przez Jana Ostroroga jako «mego Mikołaja nauki sprawca i director». O. utrzymywał i później przyjazne stosunki z Szymonowicem. W Akademii O. uczył się i wychowywał wespół z Tomaszem Zamoyskim i kilku innymi synami magnatów (m. in. z Mikołajem Potockim, późniejszym hetmanem). Ćwiczył się tu również w jeździe konnej i we władaniu bronią. Jan Ostroróg starał się i po r. 1603 wpływać bezpośrednio na wychowanie synów wystosowując do nich listy-traktaty pedagogiczne (znamy je z 3 XII 1606 i z 24 IX 1615). Wiemy, że ojciec wysłał O-a na studia za granicę, ale mamy o tym dane jedynie fragmentaryczne. W r. 1613 O. przebywał w Wiedniu; prawdopodobnie jesienią 1615 znajdował się z bratem Stanisławem również za granicą, a ojciec zamierzał dołączyć do nich i trzeciego brata, Jana. W r. 1618 immatrykulował się O. na uniwersytecie w Kolonii, by w r. szk. 1618/19 zapisać się na uniwersytet w Padwie. Nie wiemy, czy O. brał udział w wyprawie chocimskiej 1621 r. Na okazowanie województwa ruskiego 19 IV 1621 stawił się tylko jego poczet. Ojciec umierając w r. 1622 powierzył mu opiekę nad młodszymi synami. Być może zajęcia z tym związane opóźniły wejście O-a na arenę publiczną. W r. 1626 przyprowadził do obozu wojsk koronnych przeciw Tatarom 100 jazdy typu kozackiego. W t.r. wziął udział w wyprawie Zygmunta III do Prus (prawdopodobnie na czele własnej chorągwi). W czasie potyczki pod Tczewem 28 X O. znajdował się w polskiej grupie czołowej przy boku dowodzącego nią T. Zamoyskiego.
O. często posłował na sejmy, przeważnie z woj. ruskiego; sejmik wiszeński wybierał go na sejmy w l. 1627, 1629 (zwycz.), 1631, 1632 (nadzwycz., konwokacyjny i elekcyjny), 1633, 1640, 1641, 1642, 1643, 1645, 1646, 1647, 1649 (koronacyjny), 1649/50 i 1650. Z woj. bełskiego posłował na sejmy w l. 1635, 1637 (oba), 1638, 1639 i prawdopodobnie na sejm elekcyjny 1648 r. Wg tradycji O. «tak się kochał w poselskiej izbie, że… żadnego senatorskiego krzesła… przyjąć nie chciał» (Niesiecki), jak się jednak zdaje, chętnie byłby przyjął pieczęć lub buławę. O. słynął jako świetny orator, na sejmach przejawiał aktywność, cieszył się sporym autorytetem. Na sejmiku wiszeńskim miał duże wpływy: w czerwcu 1628 na prośbę hetmana polnego lit. Krzysztofa Radziwiłła (swego krewnego, którego nazywał stryjem) spowodował włączenie do instrukcji poselskiej postulatu zapłacenia przez Rzpltą długu księciu. Przed wrześniem 1630 był członkiem komisji dla zapłacenia wojska. Na sejmie elekcyjnym 1632 r. brał udział jako przedstawiciel katolików w ich pertraktacjach z protestantami, starł się później w kwestii przywilejów dla protestantów z K. Radziwiłłem. Parokrotnie wówczas wybierano go na posła do Władysława i do senatu, dziękował 15 XI w imieniu posłów marszałkowi sejmu. Był marszałkiem sejmu koronacyjnego w r. 1633. Jego mowa na powitanie króla (8 II 1633) uznana została wówczas za wzór oratorstwa. Dn. 14 III 1635 król wyznaczył go, wraz z kanclerzem lit. Stanisławem Albrechtem Radziwiłłem, na mediatora między unitami a prawosławnymi. Na sejmie 1634 r. został O. powołany w skład komisarzy do boku króla podczas ekspedycji wojennej. Sejm 1635 r. wybrał go do komisji dla pertraktacji ze Szwedami, ale O. nie uczestniczył w rokowaniach w Sztumsdorfie (Sztumskiej Wsi) we wrześniu 1635. Na sejmie nadzwycz., w czerwcu 1637, O. poparł zamiar Władysława IV nałożenia ceł morskich. T.r. odpowiedział O. na pismo K. Radziwiłła „Rationes przeciw kawalerii”, zwalczające zamiar króla utworzenia orderu, anonimowym Responsem na punktów 18 przeciw Kawalerii wydanych, broniącym projektu monarchy, a rozpowszechnianym w formie rękopiśmiennej w kraju (pismo to przypisywano także Jerzemu Ossolińskiemu).
Wyróżniany przez króla, uzyskiwał O. kolejno koronne dygnitarstwa dworskie: 10 II 1633 został podstolim, 15 VIII 1634 stolnikiem, 21 VII 1636 był już krajczym, między 8 I a 7 IV 1638 uzyskał podczaszostwo. Dn. 7 IV t.r., podczas sejmu, poparł wniosek marszałka sejmu Łukasza Opalińskiego o wyłonienie komisji dla opracowania konstytucji «o uskromieniu swawoli kozackiej» i o zapłacie dla wojska, a po jej powołaniu uczestniczył w jej pracach. Na sejmie 1640 r. podczas zaciekłej dyskusji w sprawie używania tytułów książęcych zajął stanowisko umiarkowane. Z sejmów 1640 i 1642 był wyznaczony na jednego z komisarzy do zapłaty wojska. Prawdopodobnie w tych latach (najwcześniej w r. 1638) doszło do popsucia się stosunków O-a z królem (charakterystyczne, że awansowanie O-a zakończyło się nagle w r. 1638). Dn. 28 III 1643 O. sprzeciwił się spłaceniu długów królewskich przez Rzpltą, acz ostatecznie nie protestował przeciw uchwalonej w tej sprawie konstytucji. W lipcu 1644 Władysław IV wystąpił z projektem mianowania O-a podkanclerzym, jeśli zostanie on duchownym, co zainteresowany odrzucił z oburzeniem twierdząc, że dla świeckich względów nie będzie zmieniał stanu. Byłby to raczej niefortunny pomysł króla naprawienia stosunków z O-iem. O ich rzeczywistym polepszeniu może świadczyć nadanie O-owi starostw tykocińskiego (25 IX 1645) i buskiego (15 III 1646). Na sejmie 1646 r. został wyznaczony do komisji do traktatów ze Szwecją.
Równocześnie zdobywał O. doświadczenie wojenne. W r. 1633 uczestniczył (na czele swych oddziałów nadwornych?) w walkach z Abazym baszą i spisał Diariusz z obozu spod Kamieńca (ogłoszony w „Pamiętnikach o Koniecpolskich” przez S. Przyłęckiego, Lw. 1842; ostatnio L. Podhorodecki błędnie przypisał go Mikołajowi Ostrogskiemu). Może właśnie odtąd związał się bliżej z ówczesnym zwycięzcą, hetmanem w. kor. Stanisławem Koniecpolskim. Latem 1639 towarzyszył mu w wyprawie podjętej w celu zbudowania Kudaku. W trakcie tej ekspedycji O. wyjechał za porohy na Zaporoże właściwe, prawdopodobnie w celu zebrania materiałów do opisu Dzikich Pól, ponieważ w drodze powrotnej, odbytej czółnem po Dnieprze, dołączył pod Kiczkami do O-a Wilhelm Beauplan, aby skartografować porohy. W r. 1644 wziął O. udział ze swymi 150 żołnierzami nadwornymi w wyprawie ochmatowskiej przeciw Tatarom i napisał list-relację o tych działaniach. Interesował się sprawami sztuki dowódczej i próbował uzyskać od hetmana Koniecpolskiego informacje na ten temat. Wiemy, że otrzymał od niego wiadomość o powodach podjętej przez Stanisława Żółkiewskiego decyzji odwrotu taborem spod Cecory (1620). Jak się zdaje, ceniono w O-gu uczonego znawcę sztuki wojennej. Uczestniczył w pogrzebie Koniecpolskiego w kwietniu 1646 i w imieniu rodziny dziękował przybyłym. Próbował pośredniczyć w ugodzie majątkowej między wdową Zofią z Opalińskich (był z nią spokrewniony) a synem zmarłego Aleksandrem. W sierpniu 1646 kandydował O. do buławy polnej, ostatecznie przyznanej Marcinowi Kalinowskiemu. Być może ten zawód sprawił, że na sejmie 1646 r. należał on do opozycjonistów (acz umiarkowanych), zwalczających plany wojny tureckiej. Domagał się zapewnienia Turcji o pokojowych zamiarach Rzpltej i wypłacenia upominków Tatarom. Nalegał na rozpuszczenie nowych zaciągów Władysława IV, lecz chciał, by to miało pozory dobrowolnej zgody króla, a nawet proponował opłacenie tych oddziałów przez skarb Rzpltej przed ich rozwiązaniem. Dość ostro również zwalczał projekt (w jakiejś mierze antykrólewski) odbycia kolokwium posłów z senatem przy nieobecności Władysława IV. Podobną postawę przyjął na sejmie 1647 r. Wystąpił przeciw propozycji zwrócenia królowi kosztów opłacenia żołnierzy zaciągniętych w r. 1646. Poprzednio jednak poparł propozycję króla odłożenia sądu nad Januszem Radziwiłłem w sprawie obalenia krzyży, choć przedtem sam występował dość ostro w tej kwestii i domagał się sądzenia jej procesem sumarycznym. Starał się również zapobiec ewentualnemu zerwaniu sejmu.
Jak się zdaje, O. zbliżył się do kanclerza kor. Jerzego Ossolińskiego. Dn. 1, 5 i 17 VI 1648 informował go o klęskach wojska koronnego. Rada senatu, zostająca pod wpływami kanclerza, 13 VI mianowała O-a jednym z 3 regimentarzy, jak się zdaje drugim z kolei, głównym był książę Władysław Dominik Ostrogski-Zasławski. O. był prawdopodobnie w dobrych z nim stosunkach; w r. 1647 próbował wyswatać jego brata Janusza. Sejm konwokacyjny 31 VII zatwierdził nominację O-ga. Ten początkowo się zarzekał, że stanowiska tego nie przyjmie, ale potem je objął. Dn. 4 VI sejmik województwa ruskiego obrał go na pułkownika – dowódcę swych zaciągów. Przy braku doświadczenia Zasławskiego i młodości trzeciego regimentarza – Aleksandra Koniecpolskiego O. odgrywał w dowództwie polskim ważną, acz nie decydującą rolę. Zapewne w lipcu wysunął błędny projekt – zaakceptowany przez Zasławskiego – rozłożenia wojska w 3 obozach (Krzemieniec, Charzowski Most, Gliniany – tu sam chciał stanąć). Wkrótce zdecydowano jednak utworzyć jeden obóz, którego miejsce pod Glinianami wybrał O. Przybył on tutaj 4 VIII wraz z Zasławskim na czele w sumie 700 ludzi. Później O. dowodził jakoby 2 000 jazdy. Pod wpływem nalegań ks. Jeremiego Wiśniowieckiego regimentarze ruszyli (26 VIII) pod Czołhański Kamień, gdzie ulegając namowom woj. kijowskiego Janusza Tyszkiewicza połączyli się z Wiśniowieckim. Gdy wkrótce (po 11 IX) doszło do zatargów między Zasławskim i Wiśniowieckim, O. z Tyszkiewiczem próbowali ich pogodzić. W czasie marszu do Starego Konstantynowa O-owi z A. Koniecpolskim powierzono usamodzielnioną straż przednią (5 000–6 000 ludzi), jak się zdaje, O. dowodził całością grupy. Dn. 14 IX nie zdecydował się szturmować Starego Konstantynowa, ale gdy Wiśniowiecki i Koniecpolski zaatakowali miasto, przybył im z pomocą (15 IX). Na naradzie 17 (?) IX był jakoby autorem zrealizowanego projektu marszu pod Piławce, gdzie stała armia Bohdana Chmielnickiego. W drodze dowodził prawym skrzydłem. Powierzono mu wybranie miejsca na obóz pod Piławcami. Twierdził, że był przeciwny staczaniu bitwy 23 IX. W dniu tym na czele swego pułku atakował przeciwnika, ale nie posiłkowany musiał się wycofać. Na naradzie w nocy 23/24 IX przyjęto jego projekt odwrotu taborem na wzór Żółkiewskiego, ale potem postanowiono odejść komunikiem. O. zarzucał później J. Wiśniowieckiemu, J. Tyszkiewiczowi i Hieronimowi Radziejowskiemu, że to oni pierwsi uciekli spod Piławiec, ci zaś oskarżali go o to samo. Z innymi uciekinierami przybył 26 IX do Lwowa, pozostał tu mimo odjazdu Zasławskiego i próbował odtworzyć wojsko. Żołnierze nie chcieli mu się podporządkować. Dn. 28 IX na naradzie przez niego zwołanej mocno go oskarżano o spowodowanie klęski pod Piławcami. Pod naciskiem uczestników narady złożył regimentarstwo na rzecz Wiśniowieckiego, ten skłonił jednak O-a, aby pozostał jako drugi regimentarz. Dn. 15 X wraz z Wiśniowieckim opuścił Lwów.
Działalność O-a jako regimentarza doczekała się kontrowersyjnych ocen u współczesnych. Na sejmie elekcyjnym 1648 r. większość go ostro oskarżała, chciano nawet rozpocząć śledztwo w jego sprawie, co on po pewnym oporze zaakceptował stwierdzając, że się jego «niewinność pokaże». Podnoszono sprawę osądzenia O-a i na sejmie 1649 r. Atakowała go także poezja polityczna. Jednakże mniejszość na sejmie elekcyjnym broniła O-a, a nawet wysuwała go na stanowisko drugiego regimentarza, którym został jednak Andrzej Firlej. Po 29 X 1648 O. opowiedział się za wyborem Jana Kazimierza, ale chyba nie tylko to sprawiło, że nowy król w lutym 1649 mianował go regimentarzem, obok A. Firleja i Stanisława Lanckorońskiego. Już poprzednio zresztą 12 XII 1648 król powierzył mu ważne zadanie, wysłał go do województwa ruskiego z pełnomocnictwami udzielenia całkowitej amnestii i zapewne dla przywrócenia władzy polskiej na tym terenie. W marcu 1649 O. znajdował się jako dowódca pułku wespół z S. Lanckorońskim na pograniczu kozackim. Obaj wodzowie spierali się «ratione praecedentiae». W czasie wspólnej ich wyprawy na Szarogród, którego zresztą w końcu nie zaatakowali, 13 III rozbili oddziały kozackie pod Kocmażowem, a 15 (?) III zdobyli Łuczyńce. Ze względu na zawarty rozejm rozłożono wojska na leża zimowe, pułk O-a w rejonie Płoskirowa. Działania marcowe opisał O. w Dyjarjuszu pogromu Kozaków (wyd. A. Grabowski w zbiorze „Ojczyste spominki”, Kr. 1845 I). Wkrótce zrzekł się O. godności regimentarza. W czerwcu (?) dołączył z posiłkami i z 10 działami do sił regimentarzy. Początkowo radził założyć obóz pod Nowym Konstantynowem, potem przychylił się do zdania Lanckorońskiego, które poprzednio odrzucał, by stanąć pod Kamieńcem Podolskim, jednakże przeważył głos Firleja i ruszono pod Zbaraż. W czasie obrony Zbaraża (11 VII – 22 VIII) O. dowodził jedną z pięciu dywizji. Początkowo naprzeciw jego odcinka stali Tatarzy. Uczestniczył w odparciu szturmu 11 VII, wg opinii współczesnej «nad mniemanie nie ustawał w pracy bez poszanowania siebie». Brał udział w naradach poświęconych skróceniu obwodu wałów. W początkach sierpnia Kozacy energicznie przystąpili do robót oblężniczych na odcinku O-a. W czasie szturmu 6 VIII przeciwnik główny atak też tu skierował. Dn. 16 VIII O. musiał wycofać się z jednej reduty. Dn. 17 VIII przyjęto decyzję, by Wiśniowiecki i O. z częścią jazdy przebili się do króla idącego z odsieczą, ale już nazajutrz zrezygnowano z tego projektu. W czasie wstępnego wypadu przestrzelono O-owi palec u nogi. W styczniu 1650 sejm wyznaczył O-a do komisji do zapłaty wojska. W kwietniu wraz z J. Ossolińskim był, jak się zdaje, zamieszany w jakieś intrygi przeciw Hieronimowi Radziejowskiemu. W sierpniu widziano w nim jednego z najpoważniejszych (obok Stanisława Kobierzyckiego i H. Radziejowskiego) kandydatów do podkanclerstwa, ostatecznie jednak pieczęć dostała się Radziejowskiemu. Listopadowy sejmik wiszeński wybrał O-a na posła na sejm.
O. posiadał znaczne dobra w województwie ruskim, zapewne w głównej mierze odziedziczone po Mieleckich. Zwykle mieszkał w Komarnie. O posiadanych przezeń starostwach mamy wiadomości mocno fragmentaryczne. Sporo z tych starostw scedował, jak się zdaje, innym. Wiemy, że już w r. 1604 był starostą drohowyskim, w l. 1623–41 miał starostwo mikołajowskie, w l. 1633–4 kościańskie (w r. 1641 posiadał je Piotr Żegocki), w l. 1633–41 lisiańskie, w r. 1641 rohatyńskie (scedował je w r. 1650 na rzecz syna Jana), w l. 1646–7 buskie, w r. 1649 inowrocławskie. W r. 1647 zapewne odstąpił starostwo tykocińskie Józefowi Wesslowi. W chwili śmierci był starostą drohowyskim, rohatyńskim i zapewne garwolińskim. W r. 1637 zyskał od Władysława IV zezwolenie na wypalanie potażu w lasach niemirowskich i na 12 lat w Lisiance. Utrzymywał bliskie stosunki z Tomaszem Zamoyskim (stanowiące zresztą kontynuację przyjaźni ojców). Interesował się rodziną Tomasza i po jego śmierci. W listopadzie 1642 uczestniczył w pogrzebie wdowy po nim Katarzyny i był jednym z pośredniczących w zawarciu małżeństwa jego córki Joanny Barbary z hetmanowiczem Aleksandrem Koniecpolskim.
W Rzpltej panowała, jak się zdaje, opinia o wysokim wykształceniu O-a, odzwierciedlona w złośliwym określeniu go przez Kozaków w r. 1648 mianem «łaciny». Odznaczał się zainteresowaniami intelektualnymi raczej niezbyt głębokimi i pewnymi zamiłowaniami pisarskimi. Wg W. Rudawskiego był to «mąż … przenikliwego umysłu… pełen dworskości i dowcipu, w pokoju miłośnik kobiet». Wyróżniała go wśród magnatów pewna niechęć do zewnętrznego blasku: nieprzykładanie wagi do godności senatorskiej, otaczanie się stosunkowo szczupłym dworem. Rudawski pisał o nim: «na wojnie nieprzyjaciel rozkoszy i pełen rycerskiej odwagi». Natomiast wg paszkwilu rozpusta O-a i Zasławskiego była przyczyną klęski pod Piławcami. Charakteru chyba raczej refleksyjnego, bardziej niż na wodza nadawał się O. na doradcę, acz w r. 1649 sprawdził się i jako dowódca na mniejszą skalę. Na ujemnym wyniku jego działalności w r. 1648 być może zaważyło istotnie za daleko idące ograniczenie się do roli doradcy (co podnosili jego obrońcy na sejmie elekcyjnym). O. zmarł w r. 1651, między 12 II a 20 IV. Pogrzeb jego odbył się w Lublinie z udziałem wielu dostojników.
Z małżeństwa (zawartego przed r. 1627) z Barbarą z Roszkowskich (zm. 1641) O. pozostawił córkę i czterech synów: Zygmunta Jana (zm. 1660), obersztera regimentu piechoty w l. 1656–7, star. rohatyńskiego, w literaturze heraldycznej zwanego mylnie generałem artylerii koronnej, Mikołaja (zob.), Andrzeja, rotmistrza chorągwi kozackiej w l. 1656–62, star. garwolińskiego i drohowyskiego, Stanisława, kanonika krakowskiego. Broszura z r. 1650 mówi o sześciu synach O-a, być może dwaj zmarli w dzieciństwie. Córka O-a Katarzyna była żoną Piotra Potockiego, woj. bracławskiego, następnie Jana Aleksandra Myszkowskiego, kaszt. bełskiego.
Na złej opinii potomnych o O-u jako wodzu (K. Szajnocha, L. Kubala) zaważyła zapewne (poza oskarżeniami współczesnych) ich nieznajomość poprzedniej służby wojskowej O-a. Próbował go w części rehabilitować B. Baranowski. O. występuje epizodycznie w „Ogniem i mieczem” Henryka Sienkiewicza.
Portret w Muz. Narod. w P. (reprod. w: Nabytki Muzeum Narodowego w Poznaniu w latach 1964–1965, Studia muzealne, P. 1966 V 147, i w: Portret polski XVII i XVIII w. Katalog wystawy, W. 1977 s. 40, tabl. 18); – Estreicher; Enc. Org.; PSB, (Korecki Samuel Karol); Słown. Geogr., (Komarno); Dworzaczek; Niesiecki; Uruski; – Baranowski B., Organizacja wojska polskiego w latach trzydziestych i czterdziestych XVII w., W. 1951; Barycz H., Z dziejów polskich wędrówek naukowych za granicę, Wr. 1969; Czapliński W., Polska a Bałtyk w l. 1632–1648, Wr. 1952 s. 108–9; Częścik Ł., Sejm warszawski 1649/50 r., Wr. 1978; Dzieje Lublina, L. 1965 I; Frąś L., Obrona Zbaraża w r. 1649, Kr. 1932 s. 7, 9, 12, 17, 23–4, 26, 30, 39, 44, 45, 50, 53, 62, 64–5, 68; Hruševs’kyj, Istorija (Nju Jork 1956) VIII č. 3; Kersten A., S. Czarniecki, W. 1963 s. 289–91; Kubala L., Jerzy Ossoliński, Lw. 1924 także s. 271; tenże, Szkice historyczne, S. I–II, Lw. 1923; Łempicki S., Renesans i humanizm w Polsce, W. 1952; Łoziński W., Prawem i lewem, Kr. 1957 I; Nowak-Dłużewski J., Okolicznościowa poezja polityczna w Polsce. Dwaj młodsi Wazowie, W. 1972; Podhorodecki L., Wojna polsko-turecka 1633–1634 r., Studia i Mater. do Hist. Wojsk., W. 1976 XX 27; Studia i materiały do dziejów miasta Białegostoku, Białystok 1968 I 123–4; Szajnocha K., Dwa lata dziejów naszych. 1646, 1648, Lw. 1869 I 283–4, 288–9, 291, 293, 302–3, II 117–18, 135–6, 305, 229–30, 244–6, 258–61, 264, 282–3; Teodorczyk J., Wyprawa szwedzka z Meklemburgii do Prus Królewskich wiosną 1627 r., Studia i Mater. do Hist. Wojsk., W. 1960 VI cz. 2 s. 188; Tomkiewicz W., Jeremi Wiśniowiecki (1612–1651), W. 1933; tenże, Ograniczenie swobód kozackich w r. 1638, „Kwart. Hist.” 1930 s. 141; Wimmer J., Materiały do zagadnienia organizacji armii, Studia i Mater. do Hist. Wojsk., W. 1960 V 488–9, 494–5; Witusik A., Młodość Tomasza Zamoyskiego, L. 1977; – Akta do dziej. Pol. na morzu, I–II; Akta grodz. i ziem., X, XX (także s. 266), XXI; Akta sejmikowe woj. pozn., I cz. 2 s. 108; Album stud. Univ. Crac., IV 195; Arch. nacji pol. w uniw. padewskim; Beauplan W., Description d’Ukrainie, Rouen 1660 s. 18–22; Dokumenty ob osvoboditel’noj vojne ukrainskogo naroda, 1648–1654 g.g., Kiev 1965 także s. 125, 134, 140–3, 253; Listy staropolskie z epoki Wazów, Wyd. H. Malewska, W. 1977 s. 296–7; Materiały do dziejów rolnictwa w Polsce w XVI i XVII w., Oprac. W. Chomętowski, W. 1876 s. 32–3, 37–42; Michałowski J., Księga pamiątkowa, Kr. 1864 także s. 187, 189, 191, 196–7, 200, 202–3, 230–2, 252–3, 409, 411, 459–60 (m. in. listy O-a); Ogier K., Dziennik podróży do Polski 1635–1636, Gd. 1950 I; Ojczyste spominki w pismach do dziejów dawnej Polski, Wyd. A. Grabowski, Kr. 1845 I 78–82, (Diariusz z r. 1649), II 15, 43, 53–5, 106; Opaliński K., Listy… do brata Łukasza 1641–1653, Wyd. R. Pollak, Wr. 1957 także s. 12, 15; Oświęcim, Diariusz 1643–1651, indeks oraz s. 276–7; Pamiętniki o Koniecpolskich, Wyd. S. Przyłęcki, Lw. 1842 s. 270–3, 294, (Diariusz z r. 1633); Pamjatniki izdannye kievskoju kommissieju, Kiev 1898 I, II; Potocki P., Opera Omnia, W. 1747 s. 146–8; Radziwiłł, Memoriale, I–V indeks oraz II 255; Rudawski W., Historia polska…, Pet. 1855 I 32–3, 72, 76, 130–1; Vol. leg., III 739, 769, 833, 850, 924, 987, IV 44, 66, 89, 199, 282/3; Wybór pism pedagogicznych Polski doby Odrodzenia, Oprac. J. Skoczek, Wr. 1956 s. 436–76; Żurkowski S., Żywot Tomasza Zamojskiego, Wyd. A. Batowski, Lw. 1860 s. 6–8, 116; – AGAD: Arch. Radziwiłłów, Dz. V 11095, Arch. Zamoyskich, 358, 736, 743, Arch. Publ. Potockich, 9 t. 3 k. 66 (wszystkie pozycje – listy O-a); Arch. Państw. w Kr.: Zbiory Rusieckich, t. 41 k. 7; – Życiorys Zygmunta Jana Ostroroga, opracowany przez Marka Wagnera, w Materiałach Red. PSB.
Wiesław Majewski